Bilindiği gibi Anadolu-Türk şehirlerinin kuruluş ve gelişmesinde halkın dini inançlarının temsilcisi olan dervişlerin rolü çok büyüktü. Bu devrede pek çok Horasan Eren’i köylere yerleşerek inşa ettikleri tekke ve zaviyeler sayesinde halka dini tebliğ ve irşat işlerinde hizmet ettikleri gibi, memleketin imarı, iskanı ve siyasi tarihinde de önemli roller oynamışlardır.
Egüneş baba’yı kısaca açıklamak gerekirse bir yandan halka dini tebliğ eden bir derviş, diğer yandan da Anadolu’nun fethinin altyapısını oluşturan bir Alperen diye biliriz.
Peki Ergüneş Baba Kimdir: Ergonaş Baba, Seyyid Bali Ergonaş ve Ergubaş Baba olarak da anılan velinin kim olduğu, Alevi veya Sünni inancını temsil ettiği bir çok araştırmacıya göre tartışma konusu olmuştur. Ergünes bali sultan on iki imamlardan sekizinci imam Rıza Sulgünden olup, Horasan piri Hoca Ahmet Yesevinin dergahından Hacı bektaşi veli ile bir çok erlerle anadoluya gelmiştir.
Dört oğlu bir kızı vardır. 12 İmam soyundandır. En büyük oğlu Seyyid Mehmet Ordu ili, Ünye İlçesi Alan Köyünde medfundur. İkinci oğlu Seyyid Mustafa Amasya merkez ilçesine bağlı Yassıçal Kasabasında medfundur. Üçüncü oğlu Amasya’nın Uygur Köyünde medfundur. En küçük oğlu Seyyid Ali ve kızı Fatma Amasya’nın Sarımeşe köyünde medfundur.
Ergonaş baba bazı yazılara göre fatih sultan mehmet döneminde yaşamış, Bazı yazılara göre II.Murat döneminde yaşamış Taşova ve Erbaa yöreleri tamamen rum köyleri ile çevriliydi.
Rivayet odurki Rumlar Boğazkesen yerdeki Kelkit’le Yeşilırmak’ın birleştiği yeri kesip, Türk ve İslam köylerini suya gark edip boğmak istemişlerdir. Bunu Ergonaş Bâli Sultan’a haber veren halk (Derviş elinden geliyorsa dini İslam’ı kurtar) demişlerdir. Bu haberi alan Derviş, kılıcını çekerek Boğazkesen bendi yıkmış, taş üstünde taş koymamış. Rumlar gelmişler ki; o kadar insan gücü berheva olmuş, yeniden yapmaya başlamışlar, bir de ne görsünler, koydukları taş ve çakılları su alıp gidiyor. Bir türlü çare bulamamışlar. Derviş ortaya çıkmış Rumları İslam’a davet etmiş, çok kan dökülmüş, İslam kabul eden kurtulmuş, kabul etmeyen kılıçtan geçirilmiş. Bu haberi Fatih Sultan Mehmet’e haber vermişler. Fatih Şehzade Amasya’da bulunmakta imiş. Derhal maiyeti ile birlikte Sonusa’ya hareket etmiş, orada yapılan işi insan gücü üstü bularak Derviş’e 70 pare köy ihsan etmiş. Köyde inanmayan kişileri kerameti ile irşat etmiştir.
Menkıbeler: 1-) Ergüneş Baba mısır tarlasında bir ekine bile zarar vermeden namazını kılarak veliliğini kanıtlamıştır.
2-) Ergüneş Baba yöreye yerleşince burada yaşayan Rumlar Kelkit ile Yeşilırmak’ın birleştiği yeri taşlar koyarak kapatırlar. Amaçları taşları kaldırınca aşağıda bulunan Türk Köylerinin seller içinde kalarak yok olmasıdır. Bu durumu Türkler Ergüneş Baba’ya bildirince setin oraya gelen alperen kılıcıyla bendi yıkar. Rumlar tekrar yapmaya gelince karşılarına dikilir ve şöyle seslenir: “Müslüman olan olur, olmayanın canını alırım” der ve öylede yapar.
3-) Yine ondan keramet bekleyen Sonusa (Uluköy) Köyü halkına kerametini göstermek için belinden kılıcını çıkarır ve bölgenin en büyük kayasına kılıcını vurur. Kayanın içinden bir mescit çıkacaktır.
Türbenin Durumu: Ergüneş Baba mezarı 4x2,2mt ölçülerinde 60cm yüksekliğinde devşirme malzemeyle çevrelenmiş üstü açık bir mezardır. Mezara yakın yine devşirme taşlardan yapılmış açık namazgah bulunmaktadır. Mezarın güneybatısında kesme taş ve tuğladan, kare planlı, çatısı tonozlu küçük bir mescit bulunmaktadır. Türbenin olduğu yer 1991 yılında SİT alanı olarak tescillenmiştir.
