Tacettinoğulları Beyliği’nin 1428 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu teslim olması ile, Sonisa Kazası da Osmanlı topraklarına katılmış oldu. Bütün devletlerde olduğu gibi Osmanlı imparatorluğu da topraklarına kattığı yerlerde kendi idari teşkilatlarını kurmuştur. Osmanlıda idari yapı merkez ve taşra olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Taşra teşkilatı Eyaletler, eyaletlere bağlı sancaklar(liva), sancaklara bağlı kazalar, kazalara bağlı nahiye gibi alt idari birimlere, nahiyeler de karye (köy) ve köye bağlı mezraya ayrılmaktadır. Sancaklar, başında kadı’nın bulunduğu kaza birimlerine ayrılmıştır. Kazalar, merkezi durumda olan bir kasaba yada şehir, adli ve idari işlerin merkezi kabul ediliyordu. Aynı zamanda çarşı pazarı olan, diğer sosyal ve dini yapılara uygun yerlerdir.
Osmanlı devletinde taşra teşkilatı olarak en önce Rumeli Beyler beyliği kurulmuştur. Daha sonra Anadolu Beyler beyliği ve 1413 de ise Amasya, Tokat ve Sivas’ı içine alan Rum Beyler beyliği ‘Eyalet-i Rumiye-i Sugra’ adıyla kurulmuştur. Rum beylerbeyliği merkezi ilk olarak Amasya, sonra Tokat, sonrada Sivas olduğu görülmektedir. Rum eyaleti 16.yüzyılın başlarında ‘kadim’ ve ‘hadis’olarak üzere ikiye ayrılmıştır. ‘Vilayet-i Rum-ı Kadim’’e Amasya, Çorumlu, Tokat-Sivas, Sonisa-Niksar (tabi-i mir-i miran), Karahisar-ı Hasan Dıraz (Şebinkarahisar) ve Canik sancakları bağlanmıştır. ‘Vilayet-i Rum-ı Hadis’’ ise Trabzon, Malatya, Kemah, Bayburd, Gerger ve Divriği sancaklarından oluşuyordu(1)
Osmanlı Devleti, tımar sisteminin uygulandığı eyalet ve sancaklarda vergi nüfusu ve tahmini vergi gelirleri tespiti için tahrirler yaptırmıştır. Tahrir yapmanın amacı, öncelikle bazı aralıklarla eyaletlerin beşeri ve iktisadi kaynaklarını öğrenmek, taşrayı kontrol etmek, bir eyalet ordusuna sahip olmak ve herhangi bir mali örgüt tesisi etmeden taşradaki gelirleri toplayıp, çeşitli devlet görevlilerine, şahıslara ve vakıflara mülk olarak dağıtmak, ayrıca tımar sisteminin düzgün bir şekilde işlemesini temin etmektir.(2)
Sonisa Kazasını da kapsayan en önemli tarihi kaynak Osmanlı Devleti’nin Fatih Sultan Mehmet döneminde 1455/56 tarihinde Umur Bey tarafından yapılan Vilayeti Rum Tahrir Defteri (3) ve tahrir defterleri kaynak alarak yapılan çalışmalardır.
1455 Vilayeti Rum Tahrir Defterlerinde (MC-081-092) Sonisa kazasında ki idari taksimatı şu şekildedir;(4)
1-Şehr-i Sonisa
2-Divan-ı Vilayeti Frenkhisarı
3-Nahiye-i Taşabat
4-Bölük-ü Felenbel
5-Nahiye-i Pambuközü
6-Nahiye-i Kuh-i Bölük-ü Karakuş ile birlikte Nahiye-i Sahra-i Karakuş, ikisi birlikte Nahiye-i Karakuş olarak geçmektedir.

Burada Şehr-i Sonisa’nın, Sonisa kazasının merkez nahiyesi olduğu görülmektedir. Burada bazı birimlerin divan, bazılarının bölük olarak geçtiği görülmekte, Osmanlı’nın eski idari birimler değiştirmediği anlaşılmaktadır. Divan ile bölük’ün eşanlamlı olduğu, nahiye ile idari yönden bir farkı bulunmamaktadır. 16.yüzyılın başında Sonisa-Niksar Rum (Sivas) eyaleti Paşa Sancağına bağlı Liva olarak teşkilatlandırılmıştır. Sonisa Kazası ‘’Kaza-i Sonisa’’ şeklinde kaydedilmiş ve Sonisa’ya bağlı Nahiyeler Nahiye-i Sonisa (Sonisa Merkez Nahiyesi), Nahiye-i Frenkhisarı, Nahiye-i Taşabat, Nahiye-i Felenbel, Nahiye-i Pambuközü, Nahiye-i Kuh-i Bölük-ü Karakuş maa Sahra-i Karakuş olarak belirtilmiş, divan ve bölük şeklindeki düzenleme kaldırılmış ve Nahiye olarak kaydedilmiştir. (5) Burada Sonisa-Niksar Liva olarak teşkilatlandırılmış, (‘Liva-i Sonisa ve Niksar tabi-i mir-i miran’’(6) açıklamasından bu bölgenin başında sancak beyi olmadan) Rum (Sivas) Beylerbeyliğine bağlı bir liva olduğu anlaşılmaktadır. (7)
1455 tarihinde Sonisa Kadısı Mevlana Kadı Dursun ve Subaşı Seydi Vakkas’tır. Seydi vakkas’ın 17 askeri (nökeri) bulunmaktadır. Bir çok köyün gelir kendisine has (zeamet) olarak verilmiştir. Buradaki Subaşılık daha çok Selçuklu ve Beylikler dönemi Subaşılığına benzemektedir. Selçuklu Subaşısı bütün bir Sancağın Valisi durumunda idi. Nitekim Sonisa kaza merkezi bu dönemde Osmanlı şehir tanımına uymakta, esnaf, merkez camii ve sosyal kurumlar bulunmaktaydı. (8) Nitekim 1455 te Sonisa da merkez camii’nin 9 görevlisi (mülazım-ı cami) varken, 1520 de bu sayı 20’ye, 1574 ‘te 45’e çıkmıştır. 1520 yılında Hüseyin Ağa’nın yaptırdığı camii ile cami sayısı 2’ye çıkmıştır. Yine bu dönemde ‘Mevlana Sinan Mescidi’ adında bir mescid vardır.1574 de 2 camii, 2 mescid vardır. Sonisa da 1455’te eğitim öğretim faaliyetinde bulunan Hızır Paşa Medresesi varken, 1520 de Hüseyin Ağa’nın yaptırdığı medrese ile medrese sayısı 2’ye çıkmıştır. Bir diğer dini ve sosyal kurum ise zaviyelerdir. 1455’te Hızır İlyas, Şeyh Şerafeddin, Şeyh Mihman zaviyeleri bulunmakta ve 1574’te Abdal Konaş Baba zaviyesi ile zaviye sayısı 4’e çıkmıştır.(9)
Sonisa Kazasında diğer önemli unsurlardan biride kalalerdir. Kaleler Osmanlı öncesinden kalmadır. Kaza merkezine yakın Yenişehir kalesi bulunmaktadır.1455’te kalede 40 nefer bulunmaktadır. Kale Dizdarı (Komutanı)Yusuf’tur.(10) Aynı dönemde önemli kalelerden biride Karakuş Kalesidir. Kalenin, Mülazıman-ı Kala-i Karakuş olarak ifade edilen yirmi neferi bulunmakta, askeri personeli dışında,Taallukat-ı Hidmetkar-ı Kala-i Karakuş adı altında, 9 neferlik Cirhoron (mehteran) ekibinin olduğu görülmektedir. Bu dokuz neferden dördünün görevi açıkça belirtilmiştir. Bunlardan Nebi Zurnayi (Zurnacı), Mehmed Nakarezen(dümbelekçi), Ali Tabbalcı (davulcu), Mahmud Fakih ise (İmam-ı Kala) Kale İmamı olarak kaydedilmiştir. Ayrıca dokuz nefer de Hizmetkarı kaledibi olarak kayıtlara geçmiştir. Toplamda Kale’nin Kale Dizdarı (Komutanı) Mehmet Ağa ile birlikte askeri, idari ve hizmet sınıfı olmak üzere 37 personeli bulunmaktadır.(11)
Sonisa Kaza merkezinin önemli özelliklerinden biride çeşitli esnafların bulunduğu çarşısı ve pazar yerinin olmasıdır.

Kaynaklar;
1-387 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri (937/1530) II Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No:36 Ankara-1997 syf.xı
2- Kıvrım, İsmail, Taşova-Erbaa,Kitapevi İstanbul,2014 s.3-4
3- Öz,Mehmet XV-XVI Yüzyıllarda Canik Sancağı syf.9
4-Hazırlayan, Dağdelen, İrfan,1455 Tarihli Ünye, Karakuş(Akkuş),Terme ve Arım (Çarşamba) Tahrir Defterleri, Ünye belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2007 s.515
5- Kıvrım, İsmail, Taşova-Erbaa,Kitapevi İstanbul,2014 s.32-33
6-Osmanlıda Yer adları :ll Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Ankara 2013,s.17
7- Kıvrım, İsmail, Taşova-Erbaa,Kitapevi İstanbul,2014 s.32-33
8-a.g.e s.32-33
9-a.g.e s.43-44
10-a.g.e s. 44,190
11- Hazırlayan, Dağdelen, İrfan,1455 Tarihli Ünye, Karakuş(Akkuş),Terme ve Arım (Çarşamba) Tahrir Defterleri, Ünye belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2007
12- Kıvrım, İsmail, Taşova-Erbaa, Kitapevi İstanbul,2014 s.209

 

Sadık Bozok
Araştırmacı